رنگ سیاه همیشه در تاریخ، نماد عزاداری در سوگ عزیزان و ابراز غم و اندوه بوده است . اکنون نیز بسیاری از اقوام در عزای عزیزان خود جامه سیاه به تن می کنند، مجالس عزا برپا کرده ، در و دیوار را با رنگ سیاه می پوشانند . این رسم نه تنها در عرف امروز جامعه نهادینه شده است ، بلکه ریشه ای به قدمت بخشی از تاریخ بشریت دارد.
برای نسان دادن این امر به نمونه هایی چند از شعر و ادب کهن فارسی اشاره می کنیم و در ادامه مثالهایی در سوگ بزرگان اسلام حکایت خواهیم کرد.
سیاه پوشی در شعر و ادب کهن فارسی
دیوان شاعران پارسی گوی، مملو از ابیاتی است که در آن ها از رنگ سیاه به عنوان مصداق و نشانه عزا یاد شده است:
فرخی می گوید:
بسا جنگ جویا که پیش تو آمد سیه کرده بر سوگ او جامه مادر
اسدی طوسی چنین می سراید:
سَلَب(1) هر چه بدشان کبود و سیاه فکندند یکسر ز شادی شاه
نظامی گنجوی گوید:
نرفت از حرمتش بر تخت ماهی نپوشید از سَلَب ها جز سیاهی
فخرالدین اسعد گرگانی نیز سیاهی را نشان سوگواری می داند:
که زرد است این ، سزای نابکاران کبود است این ، سزای سوگواران
کبودش جامه همچون سوگواران رخانش لعل همچون لاله زاران
حکیم فردوسی می گوید:
همه جامه کرده کبود و سیاه همه، خاک بر سر به جای کلاه
فردوسی در بخش های متعدد دیگری از شاهنامه نیز به این رسم اشاره می کند. از یاد نبریم محققان بر این عقیده اند که او در گزارش وقایع از خود چیزی نیفزوده و تنها آنچه را که از متون کهن تاریخی یافته ، با پرداختی هنری - حماسی به رشته تنظیم کشیده است ، این بدین معناست که در ایران باستان هم سیاه پوشی نشانه سوگ بوده است.
سیاه پوشی در تاریخ اسلام
1- سیاه پوشی در سوگ جناب جعفر طیار:
جعفربن ابی طالب و حمزه سید الشهدا (علیهم السلام) دوتن از شاخص ترین چهره های بنی هاشم در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله بودند. این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که پس از جنگ خیبر و به هنگام بازگشت جعفر از هجرت حبشه فرمودند:
((نمی دانم از بازگشت جعفر به مدینه خوشحال تر باشم یا از فتح خیبر؟))(2)
اهمیت این شخصیت و علاقه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به او را نشان می دهد. امیرمومنان (علیه السلام) نیز با اشاره به غصب حق خویش در مورد این دو بزرگوار فرمودند: اگر حمزه و جعفر زنده بودند، این چنین حقم به تاراج نمی رفت،ولی افسوس که آن دو رفتند ...!(3)
به شهادت تاریخ ، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در شهادت جانگداز جعفر در جنگ موته بسیار اندوهگین شدند و در فراق وی و یار هم رزم و شهیدش ، زیدبن حارثه بسیار گریستند،(4)همچنین ایشان به خانه جعفر رفته و دست نوازش بر سر کودکان وی کشیدند.(5)رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ضمن دلجویی از اسما بنت عمیس ، همسر جعفر ، به او فرمودند : سه روز لباس ماتم بپوش و پس از آن هر چه خواهی کن(6).(از این جمله بر می آید که پس از سه روز ، اگر می خواهی بیرون آر و اگر می خواهی بپوش.)
سیاه پوشی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آستانه رحلت:
سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم همچون دیگر انبیا (7)پوشیدن لباس سپید بوده است . آن حضرت بهترین لباس ها را لباس سپید می دانستند و همواره تاکیدمی نمودند:لباس سپیدبپوشیدکه که آن پاک تر وپاکیزه تر است. (8)اساسا پوشیدن لباس سیاه در زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معمول نبوده است . با این اوصاف ، این نکته جالب توجه است :طبق تاریخ شیعه و سنی لباس (9)پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وحتی رو انداز (10)ایشان در آستانه رحلت و در آن روز های سرنوشت ساز سیاه بوده است .اگر تاملی عمیق در حوادث حساس و سرنوشت ساز چندین روز آخر زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشته باشیم و به پیشامدها و فضای اندوهگین آن برهه نگاه کنیم ، حزن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و علت سیاه پوشی ایشان را در می یابیم . به عنوان مثال :درروایتی که حکایتگراین دوران است می خوانیم که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم دربستر بیماری اشک میریزند، به گونه ای که محاسنش به اشک دیدگان تر می شود .چون از ایشان می پرسند: چه چیز شما را به گریه انداخته است؟ می فرمایند : اشک می ریزم برای فرزندانم وآنچه از آزار امتمپس از من به آنان خواهد رسیدگویا می بینم دخترم فاطمه سلام الله علیها پس از من مورد ستم قرار گرفته است وپیوسته فریاد می زند یا ابتا ولی هیچ یکاز افراد امتم او را یاری نمی کنند.(11)درنگی در این سخن ونگاه کردن به مصائبی که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و خواندان ایشان وارد آمد ، ناگزیر ما را به این نتیجه می رساند که :نخستین شخصیتی کهدر سوگ مصائب آل عباجامه سیاهپوشیدهاست ، خود پیامبر بزرگواراسلام صلی الله علیه و آله بوده اند.
در سوگ پیامبر رحمت صلی الله علیه وآله و سلم :
حسان بن ثابت انصاری (شاعر مشهورعصر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم) در دیوان خود قصاید غراّ و پرشوری در سوگ پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله و سلم دارد. در یکی از این اشعار خطاب به پیامبررحمت صلی الله علیه وآله و سلم میگوید :
«وسیع و جوشان بودم و (اکنون) همچون انسانی تنها و تشنه شده ام. ای بهترین خلق ،(با تو ) من در رود خانه ای »
زنان تو ، خانه ها را به حال خود رها کرده ، میخی بر دیوار نکوبیدند(کنایه از این که دیگر به امور معمول خانه داری نپرداخته اند).
آنان همچون زنان راهبه و کشیش های تارک دنیا ، جامه های زبر و مویین به رنگ سیاه پوشیدند ....(12)
تشبیه زنان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم به راهبگان در پوشیدن لباس اندوه ، شاهدی بر سیاه پوشی در سوگ رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم است.
علاوه بر زنان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم که در بین آنها شخصیت بزرگی چون ام سلمه وجود داشت ، به روایتی در باب سوز و گداز شدید حضرت زهرا علیها السلام و بستن دستار سیاه (13)پس ار فقدان رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم بر می خوریم.(14)ابن شهر آشوب عالم بزرگ شیعی ، در کتاب مناقب خویش می نویسد:
((و روی انها ما زالت بعد ابیها معصبه الراس ، ناحله الجسم ، منهده الرکن ، باکیه العین محترقه القلب ...))(15)
روایت شده حضرت زهرا علیها السلام پس از مرگ پدرش پیوسته دستار سیاه (عصابه) بر سر، بیمار و نزار ، شکست قامت ، گریان و سوخته دل بود ... .
سیاه پوشی حسنین علیهما السلام در سوگ امیرالمومنان علیه السلام:
طبق نقل ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(16) ، پس از شهادت امیرالمومنان علیه السلام زمانی که امام حسن علیه السلام به سوی مردم بیرون آمد، جامه های سیاه پوشیده بود... .
مرحوم آیت الله شیخ عبدالله مامقانی نیز از اصبغ بن نباته نقل کرده است که می گوید : پس از شهادت مولا ، وارد مسجد شدم و دیدم حسن و حسین علیهما السلام سیاه پوشیده اند.
در سوگ امام حسن مجتبی علیه السلام :
برخی از علمای اهل تسنن همانند ابن عساکر در بخش مربوط به شرح حال امام مجتبی علیه السلام در تاریخ خود(17) و حاکم نیشابوری در مستدرک (18)، از عایشه بنت سعد روایت کرده است:
زنان بنی هاشم در سوگ امام حسن مجتبی (علیه السلام) جامه های سیاه پوشیدند.(19)
در سوگ سالار شهیدان ، ابا عبدالله الحسین علبه السلام:
همان گونه که مصیبت شهادت سید الشهدا علیه السلام اعظم مصائب آل الله است(20) ، عزاداری و سیاه پوشی در سوگ آن حضرت نیز در تاریخ از برجستگی خاصی بر خوردار است.
با سیری در تاریخ به شواهد مکرر سیاه پوشی در سوگ امام حسین علیه السلام بر می خوریم . از آن جمله سیاه پوشی زنان بنی هاشم ، اهل بیت سیدالشهدا علیهم السلام ف جناب ام سلمه ، حضرت زینب علیها السلام ، شیعیان و در راس همه آن بزرگواران امام سجاد علیهالسلام است . که چند روایت در این رابطه را ذکر میکنیم:
سیاه پوشی زنان بنی هاشم در مدینه و مهیا کردن غذا توسط امام سجاد علیه السلام:
یکی از کتب مشهور و معتبر نزد شیعه، کتاب ((المحاسن)) نوشته ابو جعفر احمد برقی است که در عصر ائمه علیهم السلام تدوین شده است.
مرحوم ثقه الاسلام کلینی در فروع کافی، علامه مجلسی در بحارالانوار و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه ، به نقل از محاسن برقی آورده اند:
"لما قتل الحسین بن علی علیهما السلام لبس سناء بنی هاشم السواد و المسوح وکن لا یشتکین من حر و لا برد و کان علی بن الحسین علیهما السلام یعمل لهن الطعام للماتم."
زمانی که امام حسین بن علی علیهما السلام به شهادت رسید ،زنان بنی هاشم لباس های سیاه و جامه های خشن مویین (مسوح) پوشیدند و از گرم و سرما شکایت نمی کردند، علی بن حسین علیهما السلام نیز به علت (اشتغالآنان به) مراسم عزاداری ، برایشان غذا درست می کرد.(21)
این روایت یکی از روشن ترین و معتبرترین روایات در باب سیاه پوشی اهل بیت علیهم السلام است . یکی از مهمترین نکات این روایت این است که کسانی که عمل سیاه پوشی در سوگ امام حسین علیه السلام را انجام داده اند، زنان بنی هاشم ، یعنی خواهران ، همسران ، دختران سید الشهدا علیه السلام و دیگر بستگان آن حضرت همچون ام سلمه از همسران نیکوکار خدا صلی الله علیه و آله بوده اند. به علاوه ، این عمل در برابر چشم امام معصوم علیه السلام صورت گرفته است . امام علیه السلام نیز منعی نفرموده اند و به امضای عملی ایشان رسیده است. همچنین بزرگوارانی مانند حضرت زینب علیهاالسلام در بین این گروه بوده اند که امام سجاد علیه السلام به وی فرمودند:
انت بحمد الله عالمه غیر معلمه فهمه غیر مفهمه"(22)
حتی ائمه علیهم السلام در برخی موارد برای اثبات مشروعیت شعائر حسینی ، به عمل فاطمیات استناد واستشهاد فرموده اند .
سیاه پوشی زنان بنی هاشم و قریش در شام:
علامه مجلسی و محدث نوری ضمن نقل خوابی عجیب از همسر یزید ، نوشته اند که فردای آن شب "زمانی که صبح شد ،یزید اسرای اهل بیت علیهم السلام را خواست و به آنان گفت : چه چیز را بیشتر دوست دارید ؟...
آنان گفتند: ما پیش از هر چیز دوست داریم بر حسینعلیه السلام گریه و زاری کنیم.گفت: هرچه می خواهیدانجام دهید . سپس حجره ها و خانه هایی را در دمشق برای ایشان مهیا ساخت و زنی از زنان بنی هاشم و طایفه قریش نماند جز آنکه بر حسین علیه السلام لباس سیاه پوشید و ..."
سیاه پوشی امام سجاد علیه السلام :
پس از خطبه ی تاریخی امام سجاد علیه السلام در مسجد دمشق ، منهال برخاست و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا ، چگونه صبح کردی؟
امام زین العابدین علیه السلام فرمودند :"چگونه می باشد حال کسی که پدرش به قتل رسیده و یارانش اندکند واهل و عیالش اسیر و بدون پوشش و حجاب و سرپرست و حامی هستند؟ مرا جز اسیری خوار که یاور و سرپرست خویش را از دست داده نمی بینی. همانا من و اهل بیتم لباس عزا پوشیده ایم و لباس نو بر ما روا نیست ...".(23)
نظرات و سیره ی علما در باب سیاه پوشی در سوگ اهل بیت علیهم السلام:
جمع کثیری از علما ، مراجع تقلید و فقهای بزرگ شیعه ، پوشیدن لباس سیاه در عزای سید الشهدا علیه السلام و ائمه معصومین علیهم السلام را نه تنها مباح ، بلکه مستحب شمرده اند. ایشان در بسیاری از موارد ، خود نیز به این سیره عمل کرده اند و هم اکنون نیز عمل می کنند.
متن استفتاء:
با سلام ، می خواستم از حضرت عالی بپرسم که پوشیدن لباس سیاه ، سوای عبا و عمامه در سوگ سیدالشهدا علیه السلام و سایر معصومین علیهم السلام چه حکمی دارد؟
در غیر این موارد و در حالت غیرعزاداری چه؟
1-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید علی حسینی سیستانی:
ج)کراهت آن ثابت نیست.
2-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید محمد حسینی شاهرودی:
ج)در غیر این صورت مذکور پوشیدن لباس سیاه کراهت دارد.
3-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید محمد صادق حسینی روحانی:
ج)پوشیدن لباس سیاه در سوگ سید الشهدا علیه لسلام و سایر معصومین علیهم السلام از شعائر بسیار پسندیده و در حالت غیر عزاداری ، به نظر من جائز و حتی کراهت هم ندارد.
4-رهبر معظم انقلاب ، آیت الله سید علی خامنه ای :
ج)پوشیدن لباس مشکی در ایام عزاداری خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام به منظور تعظیم شعائر الهی و اظهار حزن و اندوه موجب تعظیم شعائر الهی حزن و اندوه موجب ترتب ثواب الهی است . در هر صورت کراهت پوشیدن لباس سیاه در غیر نماز ثابت نیست.
5-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید صادق شیرازی:
ج)پوشیدن لباس سیاه ، در سوگ اهل بیت و خاصه سیدالشهدا -صلوات الله علیه و آله- مستحب است و ثواب دارد و در غیر آن مکروه است.
6-مرجع عالیقدر ، آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی :
ج)پوشیدن لباس مشکی در عزاداری اهل بیت علیهم السلام خصوص سیدالشهدا علیه السلام مطلوب است و چون عزایش ، تعظیم آن بزرگوار است ، می توان گفت:در حال حاضر از شعائر مذهبی است.
7-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید محمد سعید طباطبایی حکیم:
ج)پوشیدن لباس سیاه ، به جز عبا و عمامه ، در غیر سوگ حضرات معصومین علیهم السلام و مصائب دین مکروه است.
8-مرجع عالیقدر ، آیت الله ناصر مکارم شیرازی:
ج)به عنوان تعظیم شعائر در عزاداری های معصومین علیهم السلام کار خوبی است، ولی در غیر آن مکروه است.
9-مرجع عالیقدر ، آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی :
ج)پوشیدن لباس در روزهای سوگ و عزاداری معصو مین علیهم السلام و بالاخص در سوگ حضرت سیدالشهدا علیه السلام به عنوان شعائر عزاداری اشکال ندارد، ولی پوشیدن لباس سیاه در سایر روزها مکره است و عمامه و عبا استثنا شده است.
10-مرجع عالیقدر ، آیت الله حاج شیخ وحید خراسانی :
ج)پوشیدن لباس سیاه برای عزای ائمه علیهم السلام تعظیم شعائر است و پوشیدن لباس سیاه در نماز مکروه است.
***برگرفته از کتاب پیراهن کبود به اهتمام سید علی باروتیان**
با تشکر از :
آقای محسن مختاری که در تایپ این قسمت زحمت کشیدند.
پانویس:
1-سلب:جامه
2-بحارالانوار 275/22 ، اسد الغابه ، ابن اثیر 287/1 ، شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 128/4
3-بحارالانوار 14/30
4-وسائل الشیعه 922/2
5- همان 888/2-890
6-مسند احمد بن حنبل 591/70 ، حدیث 26922، المعجم الکبیر ، طبرانی 139/24
7-وسائل الشیعه،ابواب لباس المصلی 355/3 ، حدیث 2.
8-همان 355/3-356 ، حدیث1،3،5
9-بصائر الدرجات "الکبری" فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله / 305-304 ، بحارالانوار22/ 465-464 ، به نقل از بصائر.
10-سیره ابن هاشم 316/4 ، اسباب الاشراف، بلاذری 550/1
11-بحارلانوار 156/43 ، المنتخب ، طریحی 34-33/1
12-دیوان حسان بن ثابت ، شرح و مقدمه عبدالله مهنا/67
13-هم اینک نیز درمیان عرب ، بستن دستار سیاه در هنگام عزای امری رایج است.
14-بحارالانوار 181/43 ، مناقب آل ابی طالب ، ابن شهر آشوب 262/315-همان
16-شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید 22/16
17-ترجمه الامام الحسن علیه السلام من تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر /228
18-المستدرک علی الصحیحین ، للحاکم النیشابوری ، بذیله: التلخیص للحافظ الذهبی 173/2
19-یا : حد نساء الحسن بن علی علیهما السلام سنه:زنان امام حسن علیه السلام در سوگ ایشان یک سال سیاه پوشیدند.
20-علل الشرایع، شیخ صدوق 225/1
21-طبق نظر علما از حدیث سند((حسنه))است و رجال آن همگی مورد وثوق و اطمینانند. رک: سیاه پوشی در سوگ ائمه نور /226، آیت الله صافی گلپایگانی.
22-نفس المهموم ، حاج شیخ عباس قمی/285
23-همان، باب الاشاره و النص علی بن الحسین.